کم‌خونی زمانی اتفاق می‌افتد که در رگ‌ها به اندازه‌ی کافی گلبول قرمز برای حمل اکسیژن به نقاط مختلف بدن وجود نداشته باشد. ممکن است گلبولهای قرمز کمبود هموگولوبین داشته باشند ( پروتئینی که دلیل رنگ قرمز سلول‌های خونی است). از هر ۱۰ نفر خانم و یا دختر نوجوان، یک نفر کم‌خونی دارد. مردان و کودکان نیز در معرض خطر کم‌خونی هستند.
نشانه‌های کم‌خونی
اگر با اینکه خواب خوبی دارید اما باز هم احساس خستگی می‌کنید و یا در فعالیت‌های روزانه خود انرژی کم می‌آورید، شاید دچار کم‌خونی شده باشید. کم‌خونی می‌تواند زمینه ساز مشکلات روانی و حافظه شود. نشانه‌های بیماری کم‌خونی عبارتند از:
- احساس ضعف و خستگی
- سرگیجه
- پوست رنگ پریده
- سردرد
- بی حسی یا احساس سرما در دست و پا
- دمای پایین بدن
کسانی که کم‌خونی دارند اکسیژن موجود در خونشان کم است، در نتیجه قلب مجبوراست سخت تر کار کند تا این کمبود را جبران کرده و اکسیژن را به همه ارگان‌های بدن برساند. علائم مربوط به قلب شامل آریتمی ( نامنظمی در ضربان قلب)، تنگی نفس و درد قفسه سینه است.
کم‌خونی درکودکان و نوجوانان
تقریبا از هر ۷ کودک ۲ ساله، یک نفر مشکل کم‌خونی دارد. اغلب، دلیل کم‌خونی کودکان نبود آهن کافی در برنامه غذایی است. کودکان مبتلا به کم‌خونی و فقر آهن ممکن است میل به خوردن چیزهای غیر معمول مانند خاک، خاک رس، یخ و یا نشاسته پیدا کنند. به این رفتار پیکا گفته می‌شود. کودکان در ۱۲ ماهگی باید تست کم‌خونی بدهند. در صورتی که مشکل کم‌خونی در کودکان درمان نشود ممکن است باعث ایجاد مشکلاتی در رشد مغزی آنها شود. احساس خستگی دائمی در نوجوانان می‌تواند به دلیل کم‌خونی باشد. نوجوانان به خاطر رشد ناگهانی در دوران بلوغ در خطر کم‌خونی و فقرآهن هستند. دختران جوان نیز به خاطر دوره قاعدگی، بیشتر در معرض خطر هستند
کمبود آهن و بارداری
نیمی از خانم‌های باردار مشکل کم‌خونی و فقر آهن دارند. خانم‌های باردار باید در برنامه غذایی روزانه خود حدود ۲۷ میلی گرم آهن جذب کنند. ویتامین‌هایی که در دوره‌ی بارداری با توصیه پزشکان مصرف می‌شود هم ممکن است دارای آهن باشند. در طول دوره‌ی بارداری و بعد از به دنیا آمدن کودک نیز باید تست کم‌خونی داده شود.
علت کمبود آهن چیست؟
۱-دریافت کم آهن
برنامه‌ی غذایی کم آهن، ممکن است باعث کمبود آهن شود. آهن موجود در گیاهان و مکمل‌ها مانند آهن موجود در گوشت قرمز به راحتی جذب نمی‌شود. مشکلات گوارشی مانند بیماری کرون، بیماری سلیاک و یا حتی عمل جراحی بای پس معده می‌تواند مانع از جذب آهن توسط بدن شود. مصرف بعضی از غذاها و داروها نیز مانع جذب آهن موجود در غذا می‌شود. این داروها و غذاها عبارتند از:
- لبنیات
- غذاهای سرشار از کلسیم
- مکمل کلسیم
- آنتی اسیدها
- قهوه
- چای
۲-کمبود ویتامین
بدن برای تولید سلول‌های خونی به ویتامین B12 و فولات نیاز دارد. برنامه‌ی غذایی که میزان کمی از این ویتامین‌ها را داشته باشد، خطر ابتلا به کم‌خونی را بالا می‌برد. اختلال خود ایمنی (بیماری خودایمنی هنگامی رخ می‌دهد که دستگاه ایمنی بدن به اشتباه به سلول های سالم حمله کند) و یا مشکلات گوارشی می‌تواند مانع از جذب کافی B12 شود. محصولات دامی و غلات صبحانه غنی شده منابع خوبی از ویتامین B12 هستند. فولات در سبزیجاتی که برگ سبز دارند، میوه‌ها، لوبیا و نخود یافت می‌شود و می تواند به صورت اسید فولیک به نان، ماکارونی وغلات اضافه شود.
۳-بیماری
وجود بعضی از بیماری‌های مزمن یا عفونت باعث می‌شود که بدن نتواند به اندازه کافی سلول خونی بسازد. این مشکل می‌تواند به دلیل کم شدن هموگلوبین باشد. از دست دادن مقدار زیاد خون هم ممکن است باعث کم‌خونی شود. به یاد داشته باشید که با مشورت پزشک خود از قرص‌های مکمل استفاده کنید.
۴-کم‌خونی آپلاستیک
کم‌خونی آپلاستیک یک بیماری نادر است. در این بیماری مغز استخوان به اندازه کافی سلول خونی تولید نمی‌کند تا بتواند بدن را تغذیه کند. از هر یک میلیون، سه نفر درگیر این بیماری هستند. قرار گرفتن در معرض تشعشعات هسته‌ای یکی از دلایل این بیماری است. از هر ۵ مورد ۱ نفر این بیماری را به صورت ارثی دارد. در موارد شدید مبتلایان به این بیماری به انتقال خون و یا حتی انتقال مغز‌استخوان نیاز پیدا می‌کنند.
۵-از دست دادن خون
از دست دادن مقدار زیادی خون هم یکی از دلایل عمده‌ی کم‌خونی است. قاعدگی شدید، زخم حاد و یا عمل جراحی می‌تواند شرایط را برای کم‌خونی و فقر آهن فراهم کند. بهتر است خانم‌هایی که قاعدگی شدید دارند، هر سال تست کم‌خونی بدهند.
۶- مشکل در سیستم سلول خونی
اختلالات ارثی می‌تواند در تولید سلول‌های خونی مشکل ایجاد کند. تالاسمی یکی از این بیماری‌های ارثی است. در تالاسمی بدن نمی‌تواند به اندازه کافی سلول خونی و هموگلوبین تولید کند. در بعضی موارد این مشکل با تزریق خون درمان می‌شود. در افراد مبتلا به کم‌خونی همولیتیک (یکی از انواع کم‌خونی) سلول‌های خونی نابود و سریع از جریان خون محو می‌شوند. کم‌خونی داسی شکل بیماری ارثی دیگری است که در آن بدن به شکل غیر طبیعی هموگلوبین تولید میکند. در این حالت سلول‌های خون شکل دایره‌‌ای خود را از دست می‌دهند و داسی شکل می‌شوند. به همین خاطر به یکدیگر گیر کرده و به سختی از رگ‌های خونی عبور می‌کنند. این وضعیت درد و آسیب به بافت‌های بدن را در پی دارد. سلول‌های خونی داسی شکل زودتر از سلول‌های خونی طبیعی از بین می‌روند. در آمریکا کم‌خونی داسی شکل بین آفریقایی-آمریکایی‌ها و اسپانیایی‌ها بیشتر شایع است.
راه‌های تشخیص کمبودآهن
۱-شمارش کامل خون
در آزمایش شمارش کامل خون، تعداد گلبولهای قرمز و سفید، پلاکت‌ها و هموگلوبین در بدن مشخص می‌شود. همچنین این آزمایش شاخص‌های دیگری مانند اندازه متوسط، تنوع در اندازه، حجم و غلظت هموگلوبین سلول‌های قرمز خون را نشان می‌دهد. سلول‌های خونی افرادی که کم‌خونی یا فقر آهن دارند از حد طبیعی کوچکتر است. هنگام انجام این آزمایش ممکن است سوالاتی در مورد علائم کم‌خونی، داروهایی که مصرف می‌کنید و تاریخچه‌ی این بیماری در خانواده‌تان پرسیده شود. اگر در آزمایش شمارش کامل خون تشخیص داده شود که دچار کم‌خونی هستید، لازم است آزمایش‌های دیگری نیز بر روی شما انجام شود. مثلا آزمایشی که در آن سلول‌های خونی را برای داشتن شکل غیر طبیعی چک می‌کنند یا آزمایش الکتروفورز هموگلوبین که نوع هموگلوبین خون را تشخیص می‌دهد. تست شمارش رتیکولوسیت نیز یکی از این آزمایش‌هاست که نشان می‌دهد مغز استخوان با چه کیفیتی سلول‌های خونی جدید را تولید میکند.
۲-تست مغز‌استخوان
اگر مغز‌استخوان خیلی کم و یا خیلی زیاد سلول خونی تولید کند و یا ساختاری غیر طبیعی داشته باشد به تست مغز استخوان نیاز است. مغز استخوان در واقع بافتی اسفنجی شکل در داخل استخوان‌هاست. مغز استخوان حاوی سلول‌های بنیادی است و وظیفه آن تبدیل این سلول‌های بنیادی به سلول‌های خونیست. برای گرفتن این تست، مقدار کمی از مغز استخوان را با سوزن ریزی جدا می‌کنند. این کار حدود ۳۰ دقیقه طول می‌کشد و ممکن است کمی دردناک باشد.
درمان بیماری کم‌خونی
۱-قرص آهن
معمولا از قرص آهن برای درمان کم‌خونی ناشی از کمبود ویتامین استفاده می‌شود. بهتر است آهن را همراه با غذا استفاده کنید به خصوص آب پرتقال و غذاهای سرشار از ویتامین C. مواظب باشید که قرص آهن خود را همراه با کلسیم، چای یا قهوه مصرف نکنید زیرا مانع جذب آن می‌شود. به هیچ عنوان قرص آهن را بدون تجویز پزشک استفاده نکنید. همچنین این قرص را از دسترس کودکان دور نگه دارید. مصرف بیش از حد آهن می‌تواند خطرناک باشد. بعضی افراد علاوه بر قرص آهن، به فولیک اسید و ویتامین B12 نیز نیاز دارند.
۲-دارو
معمولا داروهای کم‌خونی برای درمان بیماری‌های ریشهای استفاده می‌شود. در بعضی موارد، زمانی که کم‌خونی باعث مشکلات مزمن کلیوی می‌شود، تزریق هورمون اریتروپویتین (EPO) نیاز است. اگر مشکل خود ایمنی باعث حمله بدن به سلول‌های قرمز شود، یک کورتیکواستروئید مانند پردنیزولون می‌تواند جریان حمله را کند و کم‌خونی را درمان کند. در کم‌خونی داسی شکل، داروی ضد سرطانی به نام هیدروکسی اوره می‌تواند تعداد حمله‌های دردناک را کاهش دهد.
۳-انتقال خون
اگر کم‌خونی شدید دارید شاید به انتقال خون نیاز پیدا کنید. وقتی بدن نمی‌تواند به درستی سلول خونی تولید کند، می‌توان با انتقال خون، این مشکل را برطرف کرد. انتقال خون و یا مغز استخوان به بدن کمک میکند تا خون سالم تولید کند. در صورتی که سلول‌های خون به سرعت نابود شوند، پلاسمای خون نیاز به درمان پیدا میکند و یا با انجام عمل جراحی طحال را از بدن خارج می‌کنند.
پیشگیری از کم‌خونی
می‌توانید با رژیم غذایی مناسب از ابتلا به کم‌خونی جلوگیری کنید. غذاهای دارای آهن عبارتند از گوشت قرمز، جگر، ماهی، عدس و لوبیا، سبزیجات برگ‌دار با رنگ تیره و میوه‌های خشک. همچنین مصرف غذاهای حاوی ویتامین B12 و فولیک اسید مانند تخم مرغ و لبنیات، اسفناج و موز به پیشگیری از کمبود آهن کمک میکند. بسیاری از نان‌ها، غلات مواد مغذی اساسی یعنی آهن، B12 و فولیک اسید را دارند. ویتامین C موجود در مرکبات و دیگر میوه‌ها و سبزیجات به جذب آهن کمک میکند.
آهن بیش از حد
مصرف بیش از اندازه‌ی آهن می‌تواند مشکلات جدی را در پی داشته باشد. این شرایط می‌تواند به دلیل تزریق مکرر خون و یا بیماری ارثی پیش بیاید. مصرف بیش از حد مکمل‌ها نیز می‌تواند خطر ساز باشد. بسیاری از نشانه‌های آهن مازاد در کلیه‌ها، کبد و پانکراس دیده می‌شود. سطح آهن را توسط حجامت و یا دارو می‌توان کاهش داد.
زندگی با کم‌خونی
درمان کم‌خونی و داشتن یک تغذیه متعادل کمک میکند تا انرژی بیشتری داشته باشید. بسیاری از مردم می‌توانند با تغذیه مناسب و استفاده از مکمل‌های آهن و ویتامین، کم‌خونی خود را مدیریت کنند. البته در صورتی که مصرف آنها زیر نظر پزشک باشد. اگر هم با یک بیماری مزمن درگیر هستید ایجاد شرایط مناسب برای کاهش اثرات بیماری به برطرف شدن و یا بهبود کم‌خونی کمک میکند.
میزان نیاز به آهن
میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و تغییر وضعیت فیزیولوژیكی افراد متفاوت است. مثلا زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین، جفت و سایر بافت‌ها به آهن بیشتری نیاز دارند. به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر كم‌خونی قرار دارند. میزان آهن موجود در شیر مادر برای ۶ـ۴ ماه اول زندگی کودکان شیرخوار كافی است. نوزادانی كه با وزن كم متولد می‌شوند، ذخایر آهن آنها كم است و باید از ۳ ماهگی آهن اضافی به صورت قطره خوراكی به آنها داده شود. همچنین قطع کردن پیش از موقع بند ناف نیز به این دلیل كه نوزاد را از یك سوم كل خونش محروم می‌كند، خطر فقر آهن را افزایش می‌دهد.
کم‌خونی ناشی از فقر آهن
فقر آهن یكی از شایع‌ترین اختلالات تغذیه‌ای در كشورهای در حال توسعه است. كم‌خونی تغذیه‌ای در كودكان و زنان در سنین باروری باعث تولید گلبولهای قرمز كوچك و كاهش میزان هموگلوبین در آنها می‌شود. این بیماری سبب اتلاف منابع و مراقبت‌های بهداشتی، كاهش بهره‌وری در اثر افزایش میزان مرگ و میر، ابتلا به بیماری در مادران و كودكان و در آخر كاهش ظرفیت جسمی و روانی در بخش بزرگی از جامعه می‌شود.
دلایل فقر آهن
دلایل گوناگونی برای فقر آهن وجود دارد كه از جمله می‌توان به دلایل زیر اشاره كرد:
- دریافت ناكافی آهن به دلیل رژیم غذایی مورد استفاده كه در آن آهن كمی وجود دارد، مانند بعضی از رژیم‌های گیاه خواری.
- جذب ناكافی آهن در اثر اسهال، كاهش ترشح اسید معده، مشكلات گوارشی یا تداخلات دارویی مثل كلستیرامین، سایمتیدین، پانكراتین، رانیتیدین و تتراسایكلین.
- افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیردهی.
- خون‌ریزی زیاد در دوران قاعدگی و یا در اثر جراحات یا ناشی از همورویید (بواسیر) یا بیماری‌های بدخیم و انگل‌ها.
- كمبود آهن در مردان بزرگسال معمولا در اثر از دست دادن خون.
علائم کم‌خونی ناشی از فقر آهن
بعضی از علایم كم‌خونی فقر آهن عبارتند از: رنگ پریدگی پوست، زبان، مخاط داخل لب و پلك چشم‌ها، خستگی زودرس، سرگیجه و سردرد، خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها، حالت تهوع و گود شدن روی ناخن ها یا ناخن قاشقی (در كم‌خونی شدید).
درمان کم‌خونی ناشی
از فقرآهن برای درمان كم‌خونی از چند روش استفاده می‌شود كه بهترین و كم‌خطرترین آنها استفاده از مكمل‌های خوراكی است. درمان با نمك‌های ساده آهن مثل سولفات فروی خوراكی كاملا موثراست. این مکمل‌ها معمولا به شكل قرص، كپسول یا مایع است و باید آنها را تا چند ماه مصرف کرد. چنانچه این قرص‌ها با معده خالی مصرف شوند جذب آنها بهتر است، ولی در این حالت سبب تحریك معده و بروز مشكلات گوارشی می‌شوند. عوارض گوارشی ناشی از مصرف آهن نظیر تهوع، دل پیچه، سوزش قلب، اسهال یا یبوست را می‌توان به حداقل رساند، به شرطی كه آهن را با میزان بسیار كم مصرف كرده و به تدریج به میزان آن افزوده تا به حد مورد نیاز بدن برسد. بهتراست قرص آهن در آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشی از آن كاهش یابد. ویتامینC جذب آهن را افزایش می‌دهد. به همین دلیل معمولا مصرف ویتامین C به همراه آهن پیشنهاد می‌شود. علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه كرد. آهن موجود در پروتئین‌های حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی، پرندگان بیشتر جذب می‌شود. در حالی كه جذب آهن پروتئین‌های گیاهی مانند سبزی‌ها و میوه‌ها كمتر می‌باشد. باید توجه داشت كه ویتامینC میزان جذب آهن سبزی‌ها و میوه‌ها را بیشتر می‌كند. مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد از غذا می‌تواند جذب آهن را صفر تا پنج درصد كاهش دهد. قهوه، تخم‌مرغ، شیر و لبنیات، نان گندم، حبوبات (حاوی اسید فیتیك) و فیبرهای غذایی جذب آهن را به علت تشكیل كمپلكس‌های نامحلول كاهش می‌دهند. بنابراین فرآورده‌های حاوی آهن، یك ساعت قبل یا دو ساعت بعد از مصرف هر یك از این موادغذایی نباید مصرف شود.
منابع غذایی آهن دار
منابع غذایی آهن دار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخم‌مرغ، سبزی‌های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج، حبوبات مثل عدس و لوبیا، میوه‌های خشك (برگه‌ها) بخصوص برگه زردآلو، دانه‌های روغنی و تخمه گل آفتابگردان.
عوامل افزایش دهنده جذب آهن و منابع غذایی آنها
اسید سیتریك و اسید اسكوربیك یا ویتامین C موجود در آلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل كلم، سبزی‌ها، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیمو ترش، سیب و آناناس می‌تواند از عوامل افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشد. اسید مالیك و اسید تارتاریك كه در هویج، سیب زمینی، چغندر، كدوتنبل، گوجه فرنگی، كلم پیچ و شلغم موجود است نیز سبب افزایش جذب آهن می‌شوند. محصولات تخمیری مثل سس سویا نیز در این دسته گنجانده می‌شود. به یاد داشته باشید که بدن مردان حدود ۴ گرم و بدن زنان حدود ۳ گرم آهن دارد (به ازای هر كیلوگرم وزن ۳۶-۶۰ میلی گرم آهن). ۲/۳ این مقدار آهن در هموگلوبین و میوگلوبین و مابقی در كبد (به صورت فریتین و هموسیدرین)، مغز استخوان و طحال ذخیره می‌شوند. بدن آهن را بازیافت می كند. هنگامی كه گلبولهای قرمز عمرشان به پایان می‌رسد، آهن آنها به مغز استخوان بازمی‌گرداند تا مجددا در ساخت گلبولهای سرخ مصرف گردند. طول عمر متوسط گلبولهای قرمز ۱۲۰ روز می‌باشد.
توصیه‌های زیر به پیشگیری و درمان کم‌خونی کمک میکند:
- استفاده از غذاهایی غنی از آهن استفاده از منابع غذایی حاوی ویتامین C در هر وعده غذایی که به جذب بهتر آهن کمک میکند
- مثل پرتقال، گریب‌فروت، گوجه فرنگی، كلم، توت فرنگی، فلفل سبز، لیمو ترش
- گنجاندن گوشت قرمز، ماهی یا مرغ در برنامه غذایی
- پرهیز از مصرف چای یا قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا
- برطرف كردن مشكلات گوارشی و یبوست
- تصحیح عادات غذایی غلط (مثل مصرف مواد غیر خوراكی مانند خاك، یخ) استفاده از خشكبار مثل توت خشك، برگه آلو، انجیر خشك و كشمش استفاده از غلات و حبوبات جوانه زده
- شست و شو و ضد عفونی كردن سبزی‌ها قبل از استفاده شستن كامل دست‌ها با آب و صابون قبل از تهیه و مصرف غذا و پس از هر بار اجابت مزاج
- مصرف روزانه یك قرص آهن از پایان ماه چهارم بارداری تا سه ماه پس از زایمان در زنان باردار
- مصرف قطره آهن همزمان با شروع تغذیه تكمیلی تا پایان ۲ سالگی در کودکان